Bouw Singeltoren - De Meelfabriek, Leiden. NL | Online | live ultraHD camera

De Meelfabriek is een industrieel complex van dertien gebouwen op de hoek van de Oosterkerkstraat en de Zijlsingel in Leiden. Tot 1988 was op het terrein NV Meelfabrieken 'De Sleutels' v/h De Koster & CO. gevestigd. Deze meelfabriek was in de periode na de Tweede Wereldoorlog een van de grootste van Nederland.

De toekomst van het complex was na de sluiting van de meelfabriek in 1988 lange tijd onzeker. In 2000 werd het complex op de monumentenlijst geplaatst. Eind 2012 werd begonnen met de herontwikkeling naar een ontwerp van de Zwitserse architect Peter Zumthor. Na voltooiing zal het complex onder meer woonruimte, horeca, kantoor- en expositieruimtes omvatten.

Geschiedenis

De oorsprong van de meelfabriek is verbonden met twee personen. De eerste is Adriaan Koole, eigenaar van korenmolen De Oranjeboom, die in 1883 het terrein verwierf, een voormalig bastion aan de oostkant van het centrum van Leiden. In 1884 ging hij een vennootschap aan met Arie de Koster sr., handelaar in granen, zaden en meel. Samen zetten zij een voor die tijd uiterst moderne fabriek neer. Koole overleed in 1886, waarna de fabriek verderging onder de naam 'De Koster'.

In 1928 onderging de meelfabriek een volgende naamswijziging: "NV Meelfabrieken 'De Sleutels', v/h De Koster & CO." (kortweg: "De Sleutels"). Tussen 1928 en 1947 werden onder meer een molengebouw, een meelpakhuis, een schoonmakerij, twee nieuwe silogebouwen, een dienstwoning en een kantoor-laboratorium gebouwd. Na de Tweede Wereldoorlog maakte De Sleutels onder leiding van de latere politicus Hans de Koster een periode van grote bloei door. Eind jaren vijftig van de 20e eeuw voorzag de fabriek in de behoefte aan meel van naar schatting twintig procent van de Nederlandse bevolking.

De start van wat later Meelfabriek De Sleutels werd, betekende een belangrijke ontwikkeling voor de voedselvoorziening in Nederland.^[1] Die was nodig omdat de bevolking zich sterk uitbreidde en steeds meer mensen naar de steden trokken omdat daar werk te vinden was. In tegenstelling tot de her en der door het land verspreide meelmolens die geheel afhankelijk waren van de wind, werkte de meelfabriek aanvankelijk op stoomkracht, later op elektriciteit waardoor een belangrijke schaalvergroting van de productie mogelijk was. Dit paste geheel bij de trend van die tijd, waarbij steeds meer (landbouw)processen gemechaniseerd werden. In de jaren 20 en 30 van de twintigste eeuw werd de maaltechnologie vooral uit Duitsland betrokken. Er kwam een moderne maalinstallatie van de bekende fabrikant MIAG in Braunschweig en een Duitse "Mühlenmeister" was verantwoordelijk voor de productie. Een dochter van deze Duitser, mej. Erna Hub, zou later tientallen jaren (ook tijdens de bezetting) als directiesecretaresse bij De Sleutels werkzaam zijn.

Na de bevrijding heeft Hans de Koster de wederopbouw van De Sleutels ter hand genomen. Vader Arie, inmiddels de 70 gepasseerd, deed op de achtergrond nog steeds mee. Door zijn contacten met de geallieerden wist De Koster grondstoffen voor de fabriek te bemachtigen en de benodigde voorrang bij de energievoorziening te bewerkstelligen, zodat De Sleutels spoedig weer in bedrijf kon. Zodra de bezettingsmachten in Duitsland de zaken enigszins op orde hadden, konden bij MIAG de nodige reservedelen voor de molens worden besteld -en betaald (het deviezenverkeer was in die tijd aan streng toezicht onderworpen). In de loop van de jaren 50 werd de maalcapaciteit van De Sleutels meer dan verdubbeld door de investering in een tweede, volledig nieuwe molen, afkomstig van de Zwitserse fabrikant Bühler. In die periode werden ook de eerste elevatoren in gebruik genomen, waarmee de tarwe uit de schepen kon worden opgezogen en naar het nieuwe, grote silogebouw gepompt. De afvoer van gereed product ging aanvankelijk nog steeds in meelzakken die op vrachtwagens werden geladen. Begin jaren 60 werd de eerste laadinrichting voor silowagens in gebruik genomen. Het met behulp van sleepbootjes door de Zijlsingel manoeuvreren van de met tarwe geladen lichters werd steeds moeilijker, omdat de schepen alsmaar groter werden.

In 1964 werd De Sleutels overgenomen door het Rotterdamse bedrijf Meneba. Hans de Koster bleef nog aan als directeur tot 1967. Meneba heeft de Leidse meelfabriek in 1988 vanwege overcapaciteit gesloten.

Complex

Het complex bestaat uit dertien gebouwen, waaronder een ketelhuis, silo's, gebouwen voor meelbewerking, een pakhuis en een kantoor met dienstwoning en fietsenstalling. De meeste gebouwen zijn ontworpen door architecten van het Leidse Bureau Mulder in een eclectische, functionalistische en zakelijk-expressionistische stijl.

Meerdere branden, in 1891 en 1901, verwoestten de oudste gebouwen van het complex. Het oudste gebouw dat er nu nog staat, is het ketelhuis uit 1896. Dit gebouw heeft - net als een graansilo uit 1904 - een constructie van gewapend beton in combinatie met een ijzeren skelet. Deze constructiemethode was in die tijd net nieuw. Het ketelhuis van W.C. Mulder is mogelijk het vroegste voorbeeld in Nederland van een gebouw met een dergelijke constructie.

Tien van de dertien gebouwen van het complex zijn erkend als rijksmonument. De overige drie gebouwen waren te jong om op de monumentenlijst geplaatst te worden. Hiertoe behoort ook de blikvanger van het complex, een silo van dertien verdiepingen uit 1955. De andere twee gebouwen die geen rijksmonument zijn, zijn een silo uit 1960 en een magazijn annex werkplaatsengebouw uit 1978.

Herontwikkeling

Na sluiting van de meelfabriek in 1988 lagen het terrein en de gebouwen erop er grotendeels ongebruikt bij. Meneba gebruikte het vooral als opslagplaats voor graan. Wat er uiteindelijk met de gebouwen op het terrein van De Sleutels moest gebeuren, was lange tijd onzeker. Het complex verdeelde de Leidse bevolking: een groot deel van de bevolking was voor volledige sloop, een ongeveer even groot deel was voor al dan niet gedeeltelijk hergebruik.

In 1996 werd een sloopaanvraag van Meneba afgewezen. De discussie over een bestemming voor het terrein duurde voort. De erkenning als rijksmonument in 2000 was een extra impuls voor hergebruik in plaats van sloop. In 2001 stelde de gemeente Leiden een aantal stedenbouwkundige eisen op. Zo moest het terrein opener en groener worden, met een groene verbinding tussen het Anker- en het Katoenpark, respectievelijk ten noorden en ten zuiden van het fabrieksterrein. Bovendien moest het water bereikbaar worden.

De nieuwe eigenaar van het terrein, Meelfabriek C.V. - een vennootschap van V.O.F. Meelhatten en de Leidse studentenhuisvester, SLS Wonen (nu onderdeel van DUWO) - trok uiteindelijk de Zwitserse architect Peter Zumthor aan voor de herontwikkeling van de Meelfabriek. In zijn ontwerp gaat Zumthor zo veel mogelijk uit van de industriële structuren van de meelfabriek. De façades zullen wel flinke veranderingen ondergaan.

Het ontwerp van Zumthor voorziet volgens het masterplan uit 2005 in 16.000 m² huur- en koopwoningen (lofts) en 7.400 m² studentenhuisvesting. Er zal een café-restaurant gevestigd worden aan de Zijlsingel, en boven op het complex komt een bar-restaurant. Er komt fitnessruimte en een gezondheidsclub, maar ook kantoor- en expositieruimte. Dit laatste sluit aan bij het huidige gebruik van enkele van de gebouwen, die onderdak bieden aan verschillende kunstenaars en kunstcollectieven. Ook moet er een hotel in komen met zo'n zeventig kamers.

Tegen het eind van 2012 zou begonnen worden met de verwezenlijking van een klein deel van het masterplan. Voor 2014 zou vervolgens de opening van een 'Spa & Wellness Center' op de agenda staan. Echter, per januari 2014 is nog niet begonnen met enig deel van het Masterplan. Naar verwachting zou de herontwikkeling in 2017 voltooid zijn. Gelet op de vertraging van de bouwstart is deze einddatum onwaarschijnlijk.

Op 11 september 2013 werd bekend dat de Gemeente Leiden garant zal staan voor rente en aflossing van een lening aan de projectontwikkelaar tot een maximum van een half miljoen euro en met een looptijd van vijf jaar. Voorwaarde is, dat de verbouwing voor 2015 begint.

Kunst

Op de zijkant van een van de gebouwen, aan de kant van de Zijlsingel, is in 1992 een muurschildering van 17 bij 21 meter aangebracht: 'Hier zijn de Twee Kwadraten'. Deze gezichtsbepalende afbeelding is een fragment uit het beeldverhaal 'Over 2 vierkanten' van El Lissitzky. Het is een eerbetoon aan de kunstbeweging De Stijl, die in Leiden werd opgericht. Initiatiefnemers van het kunstwerk zijn Ben Walenkamp en Jan Willem Bruins, later de drijvende krachten achter de Stichting tegen-Beeld, bekend van de Leidse muurgedichten.

De Meelfabriek en de Wijkbewoners

De bewoners van de Oostelijke Binnenstad in Leiden die aan de voet van het complex wonen zijn niet enthousiast over de herinrichting van het gebied.

Zij vrezen voor een jarenlange bouw-, verkeers- en milieuoverlast en hebben geprocedeerd tegen de plannen.

Maar de Raad van State heeft in oktober 2007 het besluit om de Meelfabriek opnieuw tot ontwikkeling te brengen als onherroepelijk verklaard.

De bewoners hebben nu nog wel inspraak in de inrichting van de omgeving van het terrein, zoals de toekomst van de Speeltuin De Doorbraak.

Bouw Live Streaming WebCams